به گزارش خبرگزاری آنا، در شرایطی که جهان به سمت همکاری های علمی فرامرزی حرکت می‌کند، تحریم های علمی عملاً به منزله محروم سازی یک ملت از حق توسعه و پیشرفت است.
مکانیسم ماشه، نه تنها دسترسی دانشگاه های ایران به منابع علمی معتبر را محدود می‌کند، بلکه تبادل استاد و دانشجو، شرکت در پروژه های مشترک، و جذب دانشجویان خارجی را نیز با چالش جدی مواجه می‌سازد. این محدودیت ها در بلند مدت می‌تواند آسیب هایی را به همراه داشته باشد.
با این حال، تجربه تاریخی ایران نشان داده که در مواجهه با فشار های خارجی، ظرفیت های داخلی می‌توانند شکوفا شوند. دوران دفاع مقدس و دهه نود شمسی نمونه هایی از مقاومت علمی و رشد فناوری در شرایط تحریم بوده‌اند.
امروز نیز، با وجود فعال شدن مکانیسم ماشه، فرصت هایی برای تقویت خوداتکایی علمی، توسعه سامانه های بومی و رشد شرکت های نوآور وجود دارد. آنچه اهمیت دارد، آمادگی نظام آموزش عالی برای مدیریت این شرایط، حفظ انگیزه جامعه علمی، و تبدیل محدودیت ها به فرصت های نوآورانه است.
در ادامه، برای بررسی دقیق‌تر ماجرا و تأثیر ابعاد مختلف مکانیسم ماشه بر فعالیت‌های علمی و آموزش عالی، مصاحبه‌ای با پرویز کرمی، معاون سابق معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و مدیر عامل مرکز نوآوری همیار دانش بنیان انجام دادیم تا با بهره‌گیری از تجربیات و دیدگاه های تخصصی ایشان، ابعاد پنهان و پیامد های احتمالی این ساز و کار بر نظام آموزش عالی کشور را بررسی کنیم.
پرویز کرمی، معاون سابق معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، در گفت و گویی با خبرگزاری آنا، ضمن محکوم کردن تحریم های علمی، تأکید کرد که جلوگیری از دسترسی انسان ها و کشور ها به ملزومات و هر آن چیزی که مانع رشد و پیشرفت کشور دیگر شود، اقدامی ظالمانه و محکوم است. وی با اشاره به احتمال بازگشت تحریم های گذشته، خاطرنشان کرد که برخلاف دوره های پیشین، این بار اجماع جهانی در اجرای تحریم ها به شدت سابق نخواهد بود، چرا که بسیاری از کشور ها با چنین بازگشتی مخالف هستند.
کرمی هشدار داد که فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم های بین المللی، تنها محدود به حوزه های اقتصادی و سیاسی نیست، بلکه آموزش عالی، پژوهش و فناوری را نیز به شدت تحت تأثیر قرار خواهد داد. وی در ادامه به چالش هایی اشاره کرد که مستقیماً بر نظام آموزش عالی ایران اثر گذار خواهند بود.
نخست، بازگشت تحریم ها موجب محدود شدن دسترسی دانشگاه ها به منابع علمی و آموزشی بین المللی خواهد شد. این محدودیت شامل کاهش دسترسی به کتاب ها، پایگاه های داده و نشریات علمی معتبر مانند Scopus و Web of Science می‌شود. همچنین استفاده از نرم‌افزار های تخصصی آموزشی و پژوهشی با مشکل مواجه خواهد شد و در نتیجه، کیفیت آموزش و پژوهش به دلیل کمبود منابع به روز کاهش می‌یابد.
دوم، تبادل علمی و بین المللی با دشواری بیشتری همراه خواهد بود. فرصت های مطالعاتی، تبادل استاد و دانشجو و شرکت در دوره های مشترک بین المللی محدود تر می‌شود. این روند نه تنها جذابیت ایران را برای دانشجویان خارجی کاهش می‌دهد، بلکه مهاجرت استادان و دانشجویان ایرانی را نیز افزایش خواهد داد.
وظایف دانشگاه ها و وزارت علوم در مدیریت شرایط
در چنین شرایطی، مسئولیت سنگینی بر دوش دانشگاه ها و وزارت علوم قرار می‌گیرد. کرمی پیشنهاد کرد که ایجاد کنسرسیوم های ملی برای دسترسی جمعی به منابع علمی می‌تواند به کاهش هزینه ها کمک کند. همچنین سرمایه گذاری در تولید نرم‌افزار ها، تجهیزات و محتوای بومی با همکاری شرکت های دانش‌بنیان باید در اولویت قرار گیرد. گسترش همکاری های منطقه‌ای با کشور هایی که کمتر تحت تأثیر تحریم ها هستند، می‌تواند راهی برای حفظ تعاملات علمی باشد. ایجاد شبکه های همکاری علمی داخلی نیز برای جلوگیری از انزوای پژوهشگران ضروری است. در کنار این اقدامات، حمایت روانی و انگیزشی از جامعه علمی، به‌ویژه دانشجویان و پژوهشگران جوان، اهمیت ویژه‌ای دارد.
چشم‌انداز آینده: تهدید یا فرصت؟
با وجود تهدید های ناشی از تحریم، کرمی چشم‌انداز آینده را الزاماً منفی نمی‌داند. او معتقد است که چنین شرایطی می‌تواند دانشگاه ها را به سمت خوداتکایی علمی سوق دهد و پژوهشگران را به تمرکز بیشتر بر مسائل ملی و نیاز‌های داخلی ترغیب کند. این وضعیت همچنین می‌تواند به رشد استارتاپ ها و شرکت های دانش بنیان در حوزه هایی مانند فناوری اطلاعات، هوش مصنوعی، نانو و زیست فناوری منجر شود؛ حوزه هایی که نیاز کمتری به سرمایه گذاری سخت افزاری کلان دارند.
ظرفیت های امید آفرین
در بخش پایانی گفت و گو، کرمی با نگاهی امیدوارانه به ظرفیت های داخلی کشور اشاره کرد و گفت: ایران از سرمایه انسانی جوان و خلاق برخوردار است. تجربه سال های گذشته نشان داده که در شرایط فشار، ظرفیت های نوآورانه دانشجویان و استادان ایرانی شکوفا می‌شود. استارتاپ های دانشگاهی می‌توانند جایگزین بخشی از محدودیت های خارجی شوند. منابع Open Access و پلتفرم های بومی امکان گسترش دارند. فرهنگ همکاری و شبکه سازی علمی در کشور تقویت شده و می‌تواند به عنوان پشتوانه ای برای عبور از شرایط دشوار عمل کند.
وی در پایان خاطر نشان کرد: ما می‌دانیم مکانیسم ماشه، بدون شک چالش های جدی برای آموزش عالی ایران ایجاد خواهد کرد؛ اما یادمان باشد ما هم در جنگ تحمیلی و هم در دهه ۹۰ این شرایط را داشتیم و شکوفایی های علمی و فناوری ایران در چشم جهانیان است. با این حال، ظرفیت های داخلی، امید و انگیزه جوانان خلاق و شرکت های دانش بنیان می‌توانند بخشی از این شکاف را پر کنند. آینده آموزش عالی ایران در چنین شرایطی به میزان توانایی ما در تبدیل محدودیت به فرصت بستگی دارد.
